KYKY: Уладзімір Вячаслававіч, вы адносліся да залатой моладзі, выхоўваліся ў элітнай сям'і, куды на кубачак гарбаты заходзілі выбітныя асобы – сённяшнія класікі літаратуры. Ці памятаеце першую сустрэчу з Брылём?

Адам Глобус: Складана назваць дату. Здаецца, што Янка Брыль быў у маім жыцці заўсёды. Трэба сказаць, што кватэра, дзе жыў я са сваімі бацькамі, раней належала Янку Брылю – вуліца Маркса, 36, кватэра 23. Суседзі былі выдатныя – у кватэры 24 жыў Караткевіч, у 22-й – Гілевіч, у 21-й – Навуменка, у 20-й – Вітка. У суседнім пад'ездзе жылі Рагойшы, Маўр і г.д.

Дык вось сям'я Брылёў з'ехала з гэтай кварэры, а мы засяліліся. І канешне я адчуваў там нейкі дух пісьменніцтва, таму мне асабліва зразумелыя моманты, дзе Брыль піша пра быт, сям'ю, адносіны. Аднак з гэтай прычыны я вельмі прадузяты чытач. Напрыклад, успаміны Брыля пра Караткевіча для мяне цікавыя не проста як чыста літаратурная з'ява, а як кавалак майго жыцця, якое праходзіла ў тых інтэр'ерах, дзе яны жылі. Я ж ведаю, дзе ўсё адбывалася, як заходзіў да Брыля Караткевіч, як ён да Караткевіча. Таму мой погляд на Брыля і ўсё, што ён пісаў, вельмі спецыфічны і не аб'ектыўны.

KYKY: Калі ўвайшлі ў кватэру Брыля – што адразу кінулася ў вочы?

А.Г.: Крукі, укручаныя ў столь у калідоры. Убачыўшы такое, мой бацька патэлефанаваў Івану Антонавічу і спытаў, для чаго гэтыя крукі. Брыль сказаў, што там яны вешалі кумпякі. У Брылёўскай кватэры заўсёды пахла такімі кумпякамі. Сытны харч, кулінарны шык у яго прысутнічаў заўсёды. Нават у творах ён любіць апісваць закускі. У маёй сям'і такога не было.

KYKY: Ці не жартуеце вы зараз?

А.Г.: Ведаеце, я вырас у сям'і нікому не вядомага журналіста, а мой малодшы брат – у сям'і галоўнага рэдактара, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі (усміхаецца). Пакуль бацька (Вячаслаў Уладзіміравіч Адамчык) не напісаў раман «Чужая бацькаўшчына», які экранізавалі, і не атрымаў прэмію і пасаду, мы жылі зусім бедна. Таму для мяне гэтыя крукі з хамонамі асацыіраваліся з шыкам. Брыль заўсёды добра апранаўся. Ды і ўвогуле пісьменнікам пакалення Брыля і пакалення майго бацькі хацелася інтэлігентнасці, нават знешняй шляхетнасці, а не сялянскасці і пралетарскасці, нягледзячы на іх сялянскія і пралетарскія, а часам і таталітарныя творы.

«А Сталінскую прэмію ён атрымаў проста так, выпадкова!»

KYKY: Ці не хочаце вы сказаць, што Янка Брыль – прадстаўнк таталітарнай літаратуры?

А.Г.: Абсалютна верна. Янка Брыль – прадстаўнік таталітарнай літаратуры. Як і Танк, Куляшоў, Панчанка і ўсё іх пакаленне. Я іх называю «пісьменнікі таталітарнага рэжыму». Гэта людзі, якія стваралі і стварылі таталітарны рэжым. Калі ў некага ёсць сумненне, што менавіта яны стварылі таталітарны рэжым, то значыць ён памыляецца.

KYKY: Уражана адказам. Па-першае, хацелася б удакладніць, што вы разумееце пад таталітарным пісьменствам. Па-другое, жадаю сказаць: чытаючы «Балючае і дымнае» адчуваеш, што Брыль расчараваўся ў гэтай сістэме.

А.Г.: Ага, а Сталінскую прэмію ён атрымаў проста так, выпадкова! Ведаеце, людзі, якія атрымлівалі залатыя зоркі Герояў сацтруда і Сталінскія прэміі – гэта людзі, якія свядома стваралі і падтрымлівалі таталітарную дзяржаву і савецкую сістэму. Тое, што яны потым расчароўваліся ў ёй і ў сваім наробленым ды зробленым, – гэта зусім іншая справа. Але тое, што яны ўсе не проста дзяржаўныя пісьменнікі, а пісьменнікі таталітарнай дзяржавы – гэта факт неабвержны.

KYKY: Але ёсць розніца паміж таталітарным пісьменнікам і пісьменнікам ў таталітарнай дзяржаве, ці не так? Нарэшце, трэба ж было некага ўзнагароджваць Сталінскай прэміяй, вось і ўзнагароджвалі.

А.Г.: Гэта анекдот! Давайце зойдзем з іншага боку. Калі задаеш пытанне: хто стварыў ленінізм? Адказваеш: мастак Малевіч. Хто стварыў іконаграфічны сталінізм – мастак Філонаў. Потым усе кажуць: дык Філонаў і Малевіч авангардысты і мадэрністы! Так, аднак у іх хапіла таленту стварыць ленінізм і сталінізм як візуальныя з'явы. І пра гэта трэба казаць! Навошта хаваць праўду? Так і ў літаратуры.

Яны, пісьменнікі падобныя да Янкі Брыля, усе былі паны савецкія, і пра гэта варта памятаць. Я не збіраюся адмываць Янку Брыля за тое, што ён атрымліваў Сталінскую прэмію. Скажу інакш: ён проста шырэйшы за Сталінскую прэмію.

З нагоды сказанага раскажу вам гісторыю. Я быў ужо ў даволі свядомым узросце, калі святкавалася стагоддзе Леніна. Ленін быў паўсюль: у песнях, у казках, у часопісах, на тэлеэкране, у кіно. А ў выніку скончылая ўсё анекдотам. Наступіў 1972 год. Настаўнік малявання прынёс у клас зайца: «Дзеці, цяпер будзеце маляваць вось яго». Вовачка падымае руку і пытаецца: «А гэта таксама Уладзімір Ільіч Ленін?»

KYKY: Гэта вы да чаго вядзеце?

А.Г.: Да наступнага: добра, што дзяржава не фінансуе 100-годдзе Брыля, што мы можам спакойна выказваць свае меркаванні. Паглядзіце, што робіцца з юбілеем Скарыны. Шэраг бяздарных плакатаў, куча бяздарных кніжак, п'ес. Чаго толькі не зрабілі!? Не зрабілі чалавечай размовы пра Скарыну, вікінулі яго з «чалавечнасці»! А Брылю пашанцавала, таму што талент у яго вялікі, і мы можам нармальна святкаваць стагоддзе ў камерных, чалавечых умовах. Любавацца яго фотапартрэтамі, разважаць пра ягоныя кніжкі, казаць пра яго праўду, якая не патоне ў хлусні, прафінансаванай раўнадушнымі чыноўнікамі.

KYKY: Чаму ж тады, кажучы пра яго праўду, вы адразу вылучаеце, што гэта пісьменнік таталітарны, а не вялікі майстар слова? Чаму адразу вылазіць сацыяльнае, ды з негатывам у падтэксце?

А.Г.: Якія пытанні, такія і адказы... А яшчэ, таму што я не згодны са школьнай праграмай, таму што вывучаюцца не лепшыя творы Брыля. Вывучаюцца таталітарныя, другасныя кніжкі, якія на сённяшні дзень трэба замяніць. За таталітарызм я б крытыкаваў і іншых, напрыклад, творы Шамякіна, Навуменкі, Быкава, каб я іх мог прачытаць. Яны настолькі не «мае» пісьменнікі, настолькі прымітыўныя, што я проста не магу сябе прымусіць іх прачытаць.

Я б выступіў супраць Шамякіна, але я яго прачытаць не магу.

Чаму я крытыкую Брыля? Таму што я прачытаў шмат ягоных кніжак, а Быкава я прачытаў тры апавяданні і адну кніжку «Пахаджане», якую афармляў, таму што ўсё ваеннае, таталітарнае, фюрэрскае мне гідкае. Ну навошта мне чытаць раман пра савецкую партызанку «Птушкі і гнёзды»? Ці «Я з вогненай вёскі» – жудасная кніжка, якую знявечыла цэнзура, якую ніхто не аднаўляў і напэўна, не адновіць.

KYKY: Няўжо вы не чыталі кнігу «Я з вогненнай вёскі»?

А.Г.: Чытаў яшчэ ў часопісе «Маладосць». Мой бацька яе рэдагаваў і расказваў, што павыкідалі цэнзары.

KYKY: Можаце згадаць, што выразалі?

А.Г.: Выкідалася ўсё, што звязана з рускай арміяй Уласава і з казацкімі сотнямі, якія былі карнікамі ў Беларусі. Усё, што звязана з рускімі і казакамі, было выкраслена з гэтай кніжкі.

KYKY: Але ж якраз гэтая кніга распачала новую літаратурную форму...

А.Г.: Канечне. Проста тэма вайны мне цалкам гідкая. Вайна – гэта калектыўная шызафрэнія.

«Адамовіч з Брылём і Калеснікам стварылі формулу ператварэння дакументальных запісаў у мастацкую літаратуру, а прэмію атрымала іх вучаніца Алексіевіч»

KYKY: Якія творы Брыля вы ўключылі б ў школьную праграму?

А.Г.: Лірычныя запісы. Яго пяты том у зборы твораў для мяне вельмі каштоўны. Янка Брыль выдатна апрацаваў, адшліфаваў, адрэдагаваў свае дзённікавыя запісы. Адзінае, я папрыбіраў бы яго «ленінізм-сталінізм». Лірычнае бачанне яго сям'і, дзяцей, унукаў, прыроды – з гэтага я ствараў бы канву для вывучэння Брыля ў школе і ўніверсітэце. Зборнікі «Вітражы», «Жменя сонечных промняў», «Парастак» – на гэтым бы канцэнтраваў асноўную ўвагу.

KYKY: Дарэчы, чытаючы яго лірычныя мініацюры, вы не заўважалі, што ёсць перазовы ў стылістыцы, у манеры пісьма паміж Брылём і Алексіевіч?

А.Г.: Я шмат разоў казаў, што Нобелеўскую прэмію артымлівае нехта за некага. Напрыклад, Дастаеўскі стварыў геніяльны твор «Запіскі з мёртвага дома», а прэмію атрымаў Салжаніцын, хаця ён і блізка не падышоў да згаданага твора Хведара МІхайлавіча. Тое ж самае можна назіраць у беларускай літаратуры. Адамовіч з Брылём і Калеснікам стварылі формулу ператварэння дакументальных запісаў пра эпоху, пра народную драму ў мастацкую літаратуру, стварыўшы кнігу «Я з вогненнай вёскі», а прэмію атрымала іх вучаніца Алексіевіч. Я лічу Алексіевіч вучаніцай менавіта Брыля, таму што ў яе няма той хемінгуэеўшчыны, рэмаркаўшчыны, якая ёсць у Быкава і Адамовіча. Толькі яна, як чалавек савецкай эпохі, вучылася на кнізе «Я з вогненнай вёскі», а я, як прадстаўнік «залатой моладзі», – вырас на яго лірычных мініяцюрах.

KYKY: Лірычныя мініацюры Брыля, мне падаецца, вам вельмі блізкія. Ці не перанялі вы брылёўскую творчую манеру ў напісанні сваіх мініяцюр?

А.Г.: Безумоўна, я вучыўся ў Брыля. Я яго чытаю. Ведаеце, усе пісьменнікі падзяляюцца на тых, каго чытаюць, і тых, каго... не чытаюць. Дык вось паўтаруся – Брыля чытаюць, і не толькі як белетрыстыку. Яго чытаюць тыя, хто хоча вывучыць мову. У пакаленні Стральцова, Караткевіча і майго бацькі гэта месца займаў Кузьма Чорны. Усе чыталі Чорнага з-за яго мовы. Для мяне месца мовастваральніка заняў Брыль. Я яго перачытваю, каб быць у моўнай стыхіі. Для мяне ён узорны стваральнік моўнай стыхіі, і гэта вельмі важна. Мяне прывабліваюць яго дзённікавыя нататкі, асабліва натхняюць цытаты з каментаром. Калі ён бярэ цытату, дапісвае свой каментар – атрымліваецца новая падсветка, новае прачытанне тэкста. Можна сказаць, што я падгледзеў гэты жанр у яго.

Варта сказаць і наступнае. Ёсць пісьменнікі, для якіх мова існуе на працы, а ў побыце, сям'і, штодзённасці яна не прысутнічае. Для Брыля і ягонай сям'і беларуская мова была заўсёды натуральнай, актуальнай і прысутнай. І таму пацверджанне – зяць, выдатны пісьменнік Рыгор Семашкевіч, унук Антон Брыль здольны перакладчык і паэт. Мова Янкі Брыля арганічная. Ён стараўся быць пісьменнікам культурным. У яго высокая культура пісьма, ён патрабавальна ставіўся да сказаў, пераправяраў словы. Сябраваў з філолагамі, таварышаваў з Фёдарам Янкоўскім. Быў узорны для філолагаў пісьменнік. А яшчэ ён стваральнiк формулы развіцця беларускай культуры: наша культура прабіваецца, як парастак паміж двума валунамі – расійскім і польскім. І зараз, калі ўсе забываюць, што палякі нам такія ж сябры і ворагі, як рускія; што паводзяць яны сябе адносна нас прыблізна аднольква, формула Брыля добра працуе. Так, трэба пазіраць у два бакі, але трымацца свайго.

Для мяне Брыль важны яшчэ і тым, што падтрымліваў Стральцова і Караткевіча, якія ў сваю чаргу, падтрымлівалі мяне. Аднак Брыль, так атрымалася, перажыў сваіх геніяльных вучняў. А калі ён бачыў, што апошнія падтрымлівалі мяне, што я з'яўляюся вучнем Караткевіча і Стральцова, то крышку бянтэжыўся. Але для мяне ўсё роўна застаецца важным той факт, што чалавек падтрымлівае маладзейшых – у Брыля гэта было. Ён дапамог стварыць наступнае пакаленне класікаў беларускай літаратуры.

Некаторыя знарок падтрымліваюць графаманаў, каб на фоне дрэні здавацца вялікімi. У Брыля хапала мужнасці падтрымліваць талент, ён умеў адрозніваць талент здольнага чалавека.

Умеў сябраваць, дарэчы. Я, мусіць, адзіны, хто яго адкрыта крытыкаваў, – маю на ўвазе артыкул на старонках «Нашай нівы», мог сабе гэта дазволіць і не баяўся атрымаць адказ.

«Брылёўскае дзуйхіцу – самае каштоўнае, што ён зрабіў»

KYKY: Зараз вы кажаце пра Брыля вельмі цёплыя словы. А каб вас папрасілі адмовіцца ад напісанай на старонках «Нашай нівы» рэцэнзіі «Вайна з Кітаем» на кнігу «Вячэрнее», пагадзіліся б?

А.Г.: Не! Таталітарныя пісьменнікі публічна адракаліся ад свайго сталінізму і ленінізму, а я ад свайго напісанага ніколі не адракаўся, і адракацца не збіраюся. Дарэчы, ленінізм для Брыля так і застаўся неабвержнай каштоўнасцю. Яго куміры – Ленін і Талстой. Аднак ён жа і Талстога не здолеў глыбока зразумець. Ён, напрыклад, не прачытваў у Талстым схільнасці да будызму. Ён не бачыў, што «талстоўства» – гэта фенамен рускага будызму і пераказ яго ў крышку спрошчаным, адаптаваным для рускага чытача варыянце. Чаму мне падабаюцца нататкі Брыля? Таму што яны напісаны ў стылі дзуйхіцу, калі рука майстра ідзе ўслед за пэндзлем.

KYKY: Нешта падобнае да плыні свядомасці?

А.Г.: Не. Гэта як акварэль параўнаць з маслам. Там крышку танчэйшы матэрыял. Дзуйхіцу напісана пэндзлем, а не адстукана на друкарскай машынцы. Плынь свядомасці ў Еўропе адстуканая на машынцы. Для мяне брылёўскія дзённікі, брылёўскае дзуйхіцу – самае каштоўнае, што ён зрабіў.

А ці можна было быць не таталітарным пісьменніка у таталітарнай дзяржаве?
Не спрабуйце апраўдваць гэта. Можна было. Быць на вайне і не загінуць, вядома, што цяжка.

KYKY: Назавіце імёны такіх герояў.

А.Г.: Напрыклад, Наўроцкі і Стральцоў. Яны не ўсхвалялі сталінізм-ленінізм. І зараз каштоўнасць Стральцова і Наўроцкага відавочная.

KYKY: Як мастак і паслядоўнік Казіміра Малевіча як бы намалявалі Янку Брыля?

А.Г.: У яго любімай польскай канфедэратцы. А увогуле, нягледзячы на маю, у пэўнай ступені, прадузятасць, хачу сказаць, што плюсаў у Янкі Брыля больш, чым мінусаў. Хачу адзначыць яго, у пэўнай ступені, еўрапейскасць. Ён чалавек, які цытаваў пісьменнікаў у арыгінале, чытаў паслядоўна па-польску, па-ўкраінску. У яго заўсёды былі кантрапункты: любіў Талстога і пры гэтым шмат перакладаў з польскай мовы.

KYKY: А калі б усю шматтомную творчаць Янкі Брыля вам прыйшлося паказаць праз адзін сказ, на які б вы звярнулі ўвагу?

А.Г.: Я выбраў бы яго з кніжачкі позняе прозы «На сцежцы дзеці»: «Тут ужо ішла дзедава святая мана, – буслік не забіўся, а яго завезлі ў бальніцу і ён там паправіцца, прыляціць...» Трэба сказаць, што Іван Антонавіч Брыль і сапраўды верыў, што ў літаратуры неабходна «дзедава святая мана». Яму падавалася, што разумны чытач не скажа пра ману, а большасць чытачак і чытачоў тае схаванай у глыбока нацыянальны сацыялістычны рэалізм «святой» маны і не заўважаць.

KYKY: Як лічыце, сучаснаму літаратурнаму асяроддзю не хапае Янкі Брыля?

А.Г.: У нейкім сэнсе і так. Брыль быў добры гумарыст, не выходзіў на сцэну без паперкі. Брыль мог і не даставаць тую паперу з кішэні, але яна ў яго заўсёды была. Іван Антонавіч старанна рыхтаваўся да выступаў. На невялічкіх паперках ён нарыхтоўваў жарты. Брыль дасціпна і артыстычна агучваў нарыхтаваныя жартачкі, а ўдзячная публіка смяялася. Публіка смяялася так, нібыта ў людзей за шчакою ляжаў загадзя падрыхтаваны смех. У літаратурным жыцці цяпер моцна не хапае брылёўскіх жартаў і брылёўскай падрыхтаванасці.